Historie: Ferrari en de Paleisrevolutie van 1961

Door: Bas Naafs

De geschiedenis van Ferrari staat bol van de controverses. De een spectaculair, de ander duister, maar vervelen doen ze nooit. Wie een boek leest over Enzo Ferrari kan niet anders dan genieten van wat een filmwaardig script kan zijn; wat het ook meerdere malen is geworden. Dus het is hoog tijd om de Pinot Grigio te ontkurken, Nino Rota's soundtrack van The Godfather op te zetten en achterover te leunen voor een verhaal waarin alle elementen van een uitstekende Italiaanse opera vertegenwoordigd zijn. Over liefde, vrouwen, verraad, kameraadschap en Ferrari's, veel Ferrari's. Deze week kijken we naar de Paleisrevolutie van 1961, door de Engelsen The Great Walkout genoemd, waarbij een aantal hooggeplaatste Ferrari-figuren zoals technisch directeur Carlo Chiti en Giotto Bizzarrini, hoofdontwerper van de sportwagendivisie, Ferrari verliet na ophef over de drukkende aanwezigheid van Enzo Ferrari's vrouw, Laura. Wat ontstond was een dispuut tussen Enzo Ferrari en zijn trouwste werknemers. Echter, voor een kort moment waren de stakers vergeten dat Enzo zich nooit, maar dan ook nooit liet vertellen wat hij wel of niet moest doen. Tot op de dag van vandaag geldt: als je het niet eens bent met hoe de zaak gerund wordt, is daar de deur. De deur die al eerder gebruikt is door Ferruccio Lamborghini en later ook door de afvaardiging van Ford.

Mevrouw Ferrari

Laura Dominica Garello (1923-1978) was Enzo's vrouw en moeder van de in 1956 overleden Dino Ferrari. Enzo liet zich na de dood van Dino niet zo heel vaak meer zien op de werkvloer, in tegenstelling tot Laura. Zij bemoeide zich met meerdere mate met de algemene verhandelingen op de productielijn en met de organisatie van de Scuderia, tot ergernis van de werknemers. Het kwam voornamelijk met verkoopmanager Girolamo Gardini veelal tot een verbaal gewelddadig treffen. Na de zoveelste verhitte discussie was Gardini het zat en stelde Enzo een ultimatum: Laura moest zich niet met de gang van zaken in de fabriek en de Scuderia bemoeien, of Gardini zou een andere werkgever zoeken. De uitkomst van het ultimatum lag eigenlijk van tevoren al vast en Gardini kon een andere werkgever gaan zoeken nadat Enzo hem de deur had gewezen. Il Commendatore had echter niet verwacht dat het ontslag van Gardini een sneeuwbaleffect teweeg zou brengen. Na het nieuws van Gardini's ontslag stelden Chiti, Bizzarrini, teammanager Tavoni en nog vijf anderen met behulp van een advocaat een brief op waarin zij zich achter Gardini scharen in zijn klachten over Laura's bemoeienissen. Dit was ronduit opmerkelijk en tevens waar de controverse haar naam 'Paleisrevolutie' aan te danken heeft. Acht van de meest invloedrijke engineers die het team van Ferrari maakten tot de succesformule van de jaren '50 kwamen in opstand tegen de tirannieke Commendatore. Dit kwam op een bijzonder ongeschikt moment voor Ferrari en men had dan ook de verwachting dat het zomaar eens het einde kon gaan betekenen van de Scuderia.

Saturnus vermaalt zijn zonen

Enzo Ferrari werd vergeleken met de god Saturnus die zijn eigen zonen consumeerde om zijn continuïteit als god veilig te stellen. Een Romeinse mythe die tussen 1819 en 1823 op vrij gewelddadige wijze is afgebeeld door de Spaanse schilder Francisco Goya (zoek het op ná het avondeten). Tussen de late jaren '50 en gedurende de jaren '60 verloor Ferrari maar liefst zeven coureurs. Alberto Ascari overleed tijdens een testsessie op Monza. Eugenio Castelotti onderging hetzelfde lot op het circuit van Modena. Alfonso de Portago nam in zijn fatale crash tijdens de Mille Miglia van 1957 zijn navigator en tien omstanders mee. Tezamen met De Portago stierf ook de Mille Miglia. Luigi Musso vond de dood op het circuit van Reims in 1958 en Peter Collins was pas zesentwintig jaar toen hij datzelfde jaar om het leven kwam op de Nürburgring. Wolfgang von Trips kwam in 1961 op Monza om het leven en nam daarbij vijftien omstanders mee terwijl zes jaar later ook Lorenzo Bandini om het leven kwam in de straten van Monte Carlo. Fatale ongelukken kwamen nu eenmaal vaker voor in de vroege dagen van de autosport, maar Enzo werd gezien als een man die over de lijken van jonge coureurs zijn successen zocht. Het hielp ook niet dat de Italiaanse wet voorschrijft dat ieder sterfgeval op een Italiaans circuit moet worden behandeld door lokale autoriteiten als een moordzaak. Enzo Ferrari heeft meer dan eens in de rechtszaal gezeten na aangeklaagd te zijn voor poging tot moord. Il Commendatore verloor zijn 'zonen' met regelmaat en het deed de positie van Ferrari wankelen.

De timing was grandioos beroerd

Terug naar 1961. De brief van de advocaat werd overhandigd aan Enzo Ferrari. Wat er vervolgens gebeurde is nog altijd enigszins onduidelijk. Verschillende media spreken van een simpel ontslag op staande voet, terwijl anderen spreken van een gezamenlijke beslissing om de diensten te beëindigen. Echter, voormalig Formule 1-journalist Rob Wiedenhoff portretteert het ontslag als iets uit een maffiafilm. Volgens hem kwamen alle managers zoals gebruikelijk samen op de wekelijkse vergadering. Enzo Ferrari zou daar met geen woord gesproken hebben over de brief van Chiti, Tavoni, Bizzarinni en de anderen. Wiedenhoff vertelt dat Tavoni de vergadering ongebruikelijk kort vond, hooguit drie kwartier. Bij het verlaten van de vergadering kregen ze van Enzo's secretaris keurig een envelop met daarin een maandsalaris in contanten waarna alle mannen die hun handtekening onder de brief hadden gezet via de achterdeur de fabriek van Ferrari mochten verlaten om nooit meer terug te komen. Enzo ging rustig verder met zijn zaken en op zoek naar nieuwe engineers. De timing was grandioos beroerd. Carlo Chiti had zojuist de eerste Ferrari Formule 1-bolide ontworpen met de motor achterin geplaatst, waarmee Phill Hill dat jaar wereldkampion werd. Echter, Lotus werd meer en meer een serieuze bedreiging voor Ferrari en met Chiti's vertrek raakte de ontwerpafdeling van de Scuderia ernstig verzwakt. Bizzarrini was ondertussen druk bezig met het ontwerpen van wat misschien wel Ferrari's meest adembenemede GT zou worden, de 250 GTO. Deze auto was van vitaal belang voor Ferrari. De Shelby Cobra en Jaguar E-type waren begin jaren '60 succesvoller. De 250 GTO was half af toen Bizzarinni ontslagen werd. Misschien nog wel Enzo's grootste zorg was het feit dat de Chiti, Bizzarrini en Tavoni de koppen bij elkaar staken en besloten Ferrari te gaan verslaan op haar thuishonk, de Formule 1.

Automobili Turismo e Sport

Het nieuwe Formule 1-team zou gaan rijden onder de naam ATS (Automobili Turismo e Sport) en werd gesponsord door een steenrijke aristocraat uit Venetië die zijn zinnen had gezet op het verdedigen van de eer van Venetië, welke in de 16de en 17de eeuw één van de machtigste stadstaten ter wereld was. Je bent ambitieus of je bent het niet. Graaf Giovanni Volpi startte begin jaren '60 zijn eigen Scuderia Serenissima op. Zijn vader, graaf Guiseppe Volpi di Misurata (onder andere stichter van het filmfestival van Venetië), liet zijn zoon een fortuin na. Giovanni was gek op autoracen en werd met zijn nieuwe fortuin een vaste klant van Enzo Ferrari. Zo was hij onder andere de eigenaar van de iconische 250 GTO SWB 'breadvan'. Met de leegloop bij Ferrari zag Volpi zijn kans schoon om zijn naam te vestigen in de koningsklasse van de autosport door Chiti, Tavoni en Bizzarinni te sponsoren in hun aspiraties om Ferrari te verslaan. ATS ging zich richten op drie auto's: een F1, een GT-prototype en een GT. In 1963 debuteerden Chiti en Tavoni in de Formule 1 met hun V8 aangedreven ATS 100. Het ding was niet om aan te zien. De neus van de auto was extreem laag terwijl de motor bedekt lag onder een structuur van buizen en carrosserie. Het buizenchassis was ook in alle haast gefabriceerd waardoor er na de installatie van de motor nog wat zwakke plekken aangevuld moesten worden met meer buizen. Dit betekende uiteindelijk dat de buizenstructuur doorgezaagd moest worden om bij de motor te komen. Achter het stuur kropen Phill Hill en Giancarlo Baghetti. In Italië behaalden zij een elfde en vijftiende plek, terwijl in België, Nederland, Mexico en de Verenigde Staten de auto geparkeerd moest worden. Na dit teleurstellende seizoen werd de stekker uit het Formule 1-project getrokken.

Ferrari overleefde de revolutie. Enzo huurde samen met een aantal anderen Mauro Forghieri en Sergio Scaglietti in. Scaglietti maakte de 250 GTO af en ontwierp nog lange tijd een aantal prachtige koetsen. Forghieri heeft als technisch ontwerper aan de wieg gestaan van de Ferrari 312-serie, welke succesvol was in de GT- en prototypeklasse van de Le Mans-series, en ontwierp de Ferrari 158 waarmee John Surtees in 1964 de wereldtitel in de Formule 1 won. In de periode waarin hij actief was voor Ferrari heeft Forghieri maar liefst acht maal de constructeurstitel gewonnen. Enzo Ferrari is niet ten onder gegaan aan de uitdagingen die zijn tirannie moest ondervinden. Door het stof ging hij misschien wel, maar geknakt is hij nooit.